Book, Case Studies, Design, News

The Black Archives: Bijlmerpark


DSGN-IN Bijlmer ’21/’22
Bijlmer Centrum
Heidi Klein, mei 2022

Het Bijlmerpark staat centraal in dit onderzoek. Het Bijlmerpark stond al centraal toen de eerste bewoners hun intrek namen in de Bijlmer. Het park was toen nog een woestenij waar voorzieningen uitbleven. De goedgeorganiseerde en actieve Bijlmermeerders gaven er hun eigen invulling en betekenis aan. Deze betekenis en betrokkenheid van de Bijlmermeerders groeide met de jaren. Vanaf 1975 werd het Kwakoefestival gehouden op het open veld in het park. De plek die door veel bewoners simpelweg ‘Veldje’ genoemd werd. Het werd een centrale ontmoetingsplek voor zowel Surinamers woonachtig in de Bijlmer als ver daar buiten. Het Kwakoefestival en zo ook het Bijlmerpark was bekend tot in Suriname.
Ook ik, die als 4 jarige in 1986 vanuit Suriname naar Nederland migreerde, bezocht jaarlijks het Kwakoefestival met mijn ouders. Wat mij het meest is bijgebleven uit die tijd zijn de gigantische bomen. Voordat je bij het ‘veldje’ aankwam, liep je door, voor een kind, een gigantisch bos. Ik schrok dan ook toen ik na lange tijd weer terug keerde naar het Bijlmerpark om dit onderzoek aan te vangen. Er was niets over van dit gigantische bos. Het park is nu een open vlakte met sportvelden in het midden en her en der een kleine boom. Het ‘Veldje’ is gelukkig nog altijd in stand gehouden.

Soortgelijke ervaring had ik met het Zuiderpark in Rotterdam Zuid waar ik zelf ben opgegroeid. Voor de overzichtelijkheid en om criminaliteit tegen te gaan, is een groot deel van de bomen gerooid. Mooie speeltuinen en sportvelden zijn aangelegd. Maar als ik op een zomerse dag met mijn kinderen naar de grote speeltuin in het Zuiderpark ga, is er geen boom om onder in de schaduw te zitten. Of je hangmat aan te knopen, zoals Angel van Bloei & Groei in de Bijlmer opmerkte. Er is veel goeds gedaan aan het park, het is veiliger geworden en er zijn meer voorzieningen gekomen. Maar het (volwassen) groen en de biodiversiteit delven het onderspit.

Bijlmerpark vs. Nelson Mandelapark.
In dit onderzoek gebruik ik de naam Bijlmerpark.
Bijlmerpark is helder: het centrale park van de Bijlmer. Deze naam komt alleen voor op deze plek en is niet te verwarren met andere steden of plekken in de wereld. De naam Bijlmer is gestigmatiseerd en vaak vervangen, maar toch is het nog steeds een naam met bravoure. Steeds vaker pleitten Bijlmermeerders voor de zuivering van de naam en tonen de rijkdom van en de liefde voor de plek aan een breder publiek. Zoals ook Karim en George met BIMS in de lobby. Hoewel de clichés over armoede en criminaliteit je misschien anders doen vermoeden, de Bijlmer is rijk. Rijk in zijn cultuur, diversiteit en geschiedenis. Precies om die reden maakten makers George en Karim een chique lobby in de zogenaamd meest beruchte flat van de buurt: Geldershoofd. Om de rijkdom te laten zien, bewoners een warm welkom te heten, maar ze ook uit te nodigen om het ‘s te hebben over die stereotypen.
In drie korte afleveringen leert lobby boy George de bewoners kennen, en luistert hij, terwijl ze de lift in- en uitstappen, naar hun verhalen. Hij vraagt zich af: wat doen die stigma’s met een buurt en de mensen die er wonen? En kloppen die vooroordelen wel met de werkelijkheid? Het theaterstuk de Gliphoeve is ook een fantastische productie die de eigenheid en geschiedenis van de Bijlmer toont .

Nelson Mandelapark
Het plan om Mandela te eren met een plein of park werd kort na zijn overlijden op 5 december 2013 gelanceerd in de gemeenteraad. Alle fracties dienden gezamenlijk een voorstel in om de Amsterdammers te laten kiezen uit een aantal geschikte plekken in de stad.
Het Bijlmerpark ging op advies van de straatnamencommissie de concurrentie aan met het Hoekenrodeplein, ook in Zuidoost, de kop van het Java-eiland in Oost, het Osdorpplein in Nieuw-West en de Sausalitolaan in Noord.
Ondanks dat het een naam is om trost op te zijn en het ligt in de lijn van verzetshelden als Anton de Kom, merk ik dat de mensen die ik heb gesproken eigenlijk liever spreken over het Bijlmerpark. Ze corrigeren zich vaak snel naar het Nelson Mandelapark, maar de naam Bijlmerpark is niet verdwenen uit het hart. De naam komt op meer plekken voor. Men moet altijd specificeren dat het om het park in de Bijlmer gaat. Het nieuwe stadspark in de Maashaven in Rotterdam krijgt ook de naam Nelson Mandelapark. De maashaven is gelegen in een multiculturele wijk midden in het proces van gentrificatie.
Met het veranderen van een naam wis je ook een geschiedenis, een negatieve geschiedenis, maar ook een positieve geschiedenis.

De doelstelling van mijn pleidooi is het creëren van een groen, mooi, veilig en inclusief Park, waarin de rijkdom in cultuur, diversiteit en geschiedenis uitgangspunt zijn. Uit de literatuurstudie en de gesprekken die ik heb gevoerd blijkt dat men veel waarde hecht aan het Bijlmerpark als het centrale park van het stadsdeel. De centrale ligging naast de Amsterdamse poort, op loopafstand van het station Bijlmer/ArenA en grenzend aan de H buurt waar de eerste bewoners van de Bijlmer hun intrek in namen is van groot belang. Bewoners hebben er bijzondere herinneringen en warme gevoelens bij. De Bijlmerweide en het Gaasperplaspark hebben een andere ligging en andere identiteit. Roger Buyne/MC lost: ‘Voor de plannenmakers is groen misschien inwisselbaar. Voor ons, mensen die hier wonen of vandaan komen, niet. Wij verbinden identiteit aan de plek. Voor mij is het Bijlmerpark ook een beetje nostalgisch, heel veel eerstes. Mijn eerste optreden, eerste vriendin, eerste.., etc.’

Het is niet zo dat het ene stukje groen inwisselbaar is voor het andere, zoals de gemeente suggereert. Bij een kritische vraag die ik stelde bij de online participatie bijeenkomst, op 27 oktober 2021 over de te bouwen woningen in het park, of zoals de gemeente het zou omschrijven aan het park, werd mij geantwoord dat ik me geen zorgen hoefde te maken over de hoeveelheid groen in het stadsdeel. Quote van de gemeente: ‘Er komen in Zuidoost meerdere parken en netto meer groen. Het Nelson Mandelapark wordt niet kleiner. De woningen worden gebouwd op de bouwvelden die er al liggen.’ Precies daar ligt voor mij het pijnpunt. Het besluit van de provincie om niet te bouwen in het Gaasperplaspark en in de Bijlmerwijde en dus wel in het Bijlmerpark. Mijn stelling is: Dat besluit dat al voor 2003 werd genomen door de provincie was een verkeerde beslissing. Pierre Heijboer zegt in wachten op de nachtegaal: “..aan de mensen die lang geleden in de Bijlmer wilden gaan wonen was nooit een Gaasperplaspark beloofd en ook nooit een Bijlmerweide. Maar wél een Bijlmerpark. En juist dat park moest dus maar opgeofferd worden – vond de provincie. ” over het besluit van de provincie om niet te bouwen in het Gaasperplaspark en in de Bijlmerweide en dus wel in het Bijlmerpark.
In het onderzoek ga ik niet diep in op de invulling van de Nelson Mandelabuurt en het lange zorgvuldige participatieproces dat daar aan vooraf is gegaan. Maar zet ik wel vraagtekens bij de locatie. Bouwen moet, maar niet hier! Niet in het Nelson Mandelapark. Niet in het Bijlmerpark.
Wel heb ik nog een persoonlijke noot over de online participatiebijeenkomst die ik zelf heb bijgewoond. Kritische vragen werden achter de schermen beantwoord. Alleen vragen die bijdroegen aan de slimheid van het plan werden door het panel behandeld. De moderator van de bijeenkomst was een bekende en graag geziene Bijlmer native van kleur, de panelleden waren wit en kwamen van buiten de Bijlmer. Een van de ontwerpers merkte een beetje denigrerend op: ‘Ik stel me zo voor dat je zo zit op je veranda aan het park, ik ga er natuurlijk zelf niet wonen, maar ik stel me zo voor..’

In de plannen vanaf 2003 door de landschapsbureaus die waren uitgenodigd om een nieuw plan te maken voor het toen problematische Bijlmerpark werd het park te weinig eigenwaarde toegekend. In wachten op de Nachtegaal van Pierre Heijboer wordt gezegd: “Drie voorstellen voor de ‘herinrichting’ van het park, waaruit gekozen zou kunnen worden. Ze waren ingediend door verschillende landschapsbureaus en ze hadden één ding gemeen: er zouden in het park vele honderden bomen worden omgezaagd en in hun plaats zouden er woningen komen. En sportvelden. De winnaar van de prijsvraag – en de uiteindelijke favoriet van het stadsdeelbestuur – was het ontwerpbureau Mecanoo, dat zijn plan ‘A Happy Place’ had genoemd. Maar voor het park van de Bijlmermeerders – die vertrouwde plek met zijn stoere bomen, zijn watertjes en zijn grasvelden – had het niets ‘happy’s’. Voor dat park was het plan van Mecanoo een DOODVONNIS. Want het hart ervan, het bosgedeelte, zou eruit worden gerukt.”
Ondanks de protestacties van de goed georganiseerde en actieve Bijlmermeerders, waaronder Carla Smids, ging het park in 2008 op de schop. Carla Smids: Het provinciebestuur gaf het stadsdeel gewoon zijn zin. Terwijl dat stadsdeel volgens haar hard bezig was zijn eigen glazen in te gooien. ‘Jullie willen een betere bevolkingsopbouw in de Bijlmer’, had ze de mensen op het stadsdeelkantoor voorgehouden. ‘De goeden moeten blijven, de minder goeden moeten vertrekken. Er zijn inderdaad heel wat van die goeden gebleven. En niet alleen vanwege de ruime flats. nee, met name ook om het groen. Om de bomen en om het park. Wil je die mensen kwijtraken, dan moet je vooral zo doorgaan. Moet je doorgaan met omzagen en vernielen.’
Tegen mij zei ze: ‘Het is gewoon de poen. Geld dat stom is maakt recht wat krom is. Een park levert geen geld op; woningen wel. Bomen tellen niet mee als het gaat om overheidsinkomsten voor een stadsdeel inwonersaantallen wel.’ Een kritische opmerking over de uitspraak van Carla Smids: in deze quote komt wel sterk naar voren dat de eerste ‘witte’ Bijlmermeerders, alleen maar nette mensen, wél het park willen redden, maar de ‘anderen’, de niet nette mensen graag zien vertrekken. Met dit pleidooi wil ik én het park redden én een inclusief park maken. Een park voor iedereen. Ik wil kansen creëren voor de Bijlmermeerders die alles misschien nog niet zo goed voor elkaar hebben.

Een groot deel van de bomen is gerooid. Ook die aan weerszijden van de Gooiseweg. De plots die daardoor vrij zijn gekomen, zijn gereserveerd voor woningbouw. Met een hek is de nieuwe omtrek van het Bijlmerpark gedefinieerd. Er zou niet meer aan de maat van het park te tornen zijn. In 2012 is het park klaar. Er is nauwelijks nog een boom over. Wel zijn er grote sportvelden in het hart van het park en zijn er een gewaardeerde en ‘instagrammable’ speeltuin en skatepark bijgekomen.

De doelstelling van mijn voorstel is het creëren van een inclusief, biodivers, actief en veilig park, waarin de rijkdom in cultuur, diversiteit en geschiedenis uitgangspunt zijn en waar vrouwen en kinderen zich veilig en welkom voelen.
Dat wil ik bereiken in een aantal stappen. Het dekoloniale perspectief in dit strategisch voorstel /stedenbouwkundig raamwerk is het helen van het park van ontwerp- en overheidsbeslissingen die tot disconnectie met de wijken rondom het park hebben geleid. Zoals Rolando Vazquez mij de definitie en het belang van het begrip ‘dekoloniaal’ uitlegde op 17 november 2021 in de trein naar huis. ‘Intersectionaliteit’ is het benoemen van discriminatie, ‘dekolonialiteit’ is nodig om het te helen, om wat opgelegd is vrij te maken en om wat kapot gemaakt en ontkoppeld is te herstellen. Het helen van wat is gebroken door de moderniteit en de westerse invulling, van in dit geval het stedenbouwkundig ontwerp.
Ten eerste zijn dat de rigide verhoogde wegen die door het stedenbouwkundig plan van de Bijlmermeer zijn opgelegd. De Vlierbosdreef en de Gooiseweg vormen een barrière tussen het park en de omliggende wijken. Zelfs de ontwerpers van het stedenbouwkundigplan hebben met voortschrijdend inzicht toegegeven, dat het wegenplan misschien iets te utopisch was en de uitwerking ervan anders is dan zij zich hadden voorgesteld. Ik stel dan ook voor om deze wegen in de huidige vorm te laten verdwijnen. Hoe dat mogelijk kan worden gemaakt, de kosten en wat er voor in de plaats zou moeten komen qua infrastructuur is een omvangrijk onderzoek op zich. Wel zou ik door dit aan te duiden het stadsdeel, de gemeente, de provincie of het Rijk willen aansporen om een onderzoek te doen naar de haalbaarheid. Het verwijderen van deze verstorende elementen zou het park verbinden met omliggende wijken en passende inclusieve nieuwbouw mogelijk maken op de plots die daardoor vrijkomen. Zo ontstaat dan het verkeer en de sociale controle die de gemeente voor ogen heeft met het wonen aan het park, zonder de oorspronkelijke maat van het park, die van vóór 2008, aan te tasten. Door de COVID lockdowns van de afgelopen 2 jaar is het meer dan evident dat kwalitatief hoogwaardig groen, nabij huis van essentieel belang is. Het besluit dat door de provincie is genomen voor 2003 om te bouwen in het Bijlmerpark past niet meer in deze tijd. Niet in 2022. Niet in een tijd waarin we steden willen vergroenen en de inwoners gezonder willen maken en het klimaat hoog op de agenda staat. Het Bijlmerpark kan niet achterblijven bij parken als het Oosterpark, waar alles in het vaandel wordt gezet om park te vergroten. En waar je rustig op een bankje in de schaduw kan genieten van de prachtige volgroeide bomen. Hoe heerlijk zou het zijn in het Bijlmerpark onder de schaduw van de volgroeide bomen! En waar de bomen dicht genoeg bij elkaar staan om een hangmat tussen te knopen.

Tegelijkertijd is er een woningnood. Ik stel daarom voor om wel te bouwen, maar op een andere plek met het concept 40/40/20 en voorrang voor huidige bewoners en remigranten uit de Bijlmer: 1. In de H-buurt, aan een 30 km straat die de Flierbosdreef vervangt. Appartementen met uitzicht en directe toegang tot het park. 2. De eerste wijk volledig in hout zoals de gemeente voorstelt voor de nieuwe Nelson Mandelabuurt, natuurlijk aangepast aan de nieuwe locatie, op de plots die vrijkomen door de verdwijning van de Gooiseweg in zijn huidige verschijningsvorm.
3. Verdichten rond de Amsterdamse Poort en het Anton de Komplein met meer wonen en meer voorzieningen. Met entrees aan het Anton de Komplein in plaats van parkeren.

Lights in de Dark: benutten van de potenties en voorzieningen die er al zijn en ontbrekende toevoegen. De huidige lights zijn: Bijlmer Parktheater, Gift of Colour door Bloei & Groei, de sportkantine. Nieuw toe te voegen: 1. Bijlmerparkkiosk met schone openbare toiletten, drinkwater, snacks en drankjes, naast de nieuwe speeltuin voor de allerkleinsten met een peuterbadje. 2. Nature Pavilion: Het stond al langer op de agenda om een paviljoen te bouwen in het zuiden van het park. Dit paviljoen staat in teken van de natuur, het is een rustgevende plek, open en gebouwd van duurzame natuurlijke materialen. Het paviljoen heeft een aantal voorzieningen als toiletten, drinkwater, misschien nog een winkeltje en wat snacks en drankjes.

Het concept ‘The Bijlmerpark Soundsystem’ gaat over het onderliggende DNA van het Bijlmerpark. Op veel van de avonden in Prospect Eleven, waar wij input kregen van lokalen en experts, kwam het onderwerp geluid terug. Ook in het boek wachten op de Nachtegaal. Veel ging het over overlast en de gevolgen van klachten, vaak door nieuwe bewoners, bij de politie. Geluid is cultureel bepaald. Sommige groepen in de Bijlmer maken meer geluid dan anderen, sommigen irriteren zich sneller dan anderen, en een aantal klagen en zorgen voor een verbod op versterkte muziek of een ander storend geluid. Geluid heb ik daarom als uitgangspunt genomen om het park te identificeren en om toekomstige ontwikkeling met behoud van de eigen identiteit, waarin elke community of individu zijn plek vind, een richtlijn te geven. De natuurlijke geluidswallen zijn bomen en planten, zoals die al in het oorspronkelijk plan voorkwamen.
Mensen die rust en natuur waarderen vinden een plek, maar ook mensen die komen voor de gezelligheid en een dansje op de beats vinden een plek. Er is ruimte voor het Kwakoefestival met versterkte muziek, en ook voor een groot protest. Er is ruimte om alleen te zijn of samen.

In de strook die al sinds 2008 gereserveerd is voor woningbouw bevinden zich in mijn voorstel van Noord naar Zuid:
1. Gift of Colour
Gift of Colour is een samenwerking tussen kunstenaar Claudy Jongstra en Bloei & Groei. Gift of Colour heeft het kavel voor 3 jaar in bruikleen gekregen om de tijd tot het kavel wordt bebouwd te overbruggen. Gift of Colour bestaat uit een verfplantentuin, kleurrijke bloemenweide én een moestuin voor bewoners. De pijlers van de tuin zijn ecologie, textiel tradities en een lokale maakindustrie.
In mijn voorstel krijgt de tuin een vast gebouwtje, gemaakt van duurzame en natuurlijke materialen, open naar buiten, je waant je even midden in de natuur. Bloei & Groei heeft al eerder contact opgenomen met een partij die houten (tijdelijke) paviljoentjes bouwt. Het vergunningen traject voor een kavel in tijdelijk beheer was echter lastig. Nu maken ze gebruik van een tentje. Hier worden o.a. workshops en trainingen gegeven. Bij een vast gebouwtje ontstaat er ook de mogelijkheid voor een vast gezicht op de tuin. Iemand die men herkent, waar je wat informatie kan krijgen of gewoon een praatje kan maken of alleen even groeten. In de Bijlmer zijn die bekende gezichten ingeweven in het stedelijk netwerk en van groot sociaal belang. De vakkenvullers bij de Lidl, die je herkennen en waar je altijd even mee lacht, de dame in de bibliotheek die je even je kinderen toevertrouwd, enzovoorts, bekende onbekenden die een oogje in het zeil houden. Angel van Bloei en Groei vertelde mij in een gesprek dat ze mensen echt ziet opbloeien in de tuin. Mensen die buiten het sociale netwerk zijn geraakt door pensioen of andere omstandigheden. Ze voelen zich thuis, ontwikkelen zich en sluiten nieuwe vriendschappen. De tuin is ontzettend waardevol voor de Bijlmer, een stadsdeel waar nu in de statistieken staat dat er een groot percentage bewoners in eenzaamheid leeft en buiten de maatschappij is geraakt.
2. Het Hockeyveld dat er nu tijdelijk is aangelegd behouden en upgraden.
3. 6 tennisbanen en 8 padelbanen aanleggen. Buiten sporten in een rustige, groene omgeving. Tennis en padel toegankelijk voor iedereen.
4. Meer groen, meer watertjes. Meer natuur, meer rust. Met een Nature Pavilion met een aantal basisvoorzieningen die het comfort en de veiligheid verhogen.

Ook stel ik voor om het park beter te verbinden met het station Bijlmer/ ArenA via de Amsterdamse poort. Nu zijn veel winkels gesloten na 18:00 en voelt het als vrouw onveilig om na die tijd van het station naar het park te lopen. Ook moet men maar net weten dat het park zich vlak achter de Amsterdamse Poort bevind, want er zijn geen tekenen van het park te bekennen als men uit het treinstation loopt.
Daarnaast is de huidige route door de Amsterdamse poort een labyrint voor een bezoeker die de plek niet door en door kent. Het kan opener en groener, met meer wonen, meer eigen BIMS ondernemers, groot en klein met ook testruimte voor starters en een betere verbinding en routing met en naar het Bijlmerpark 24 uur per dag.

Kortom een pleidooi om het park terug te brengen naar de oorspronkelijke maat, van voor 2008, en het besluit om te bouwen in het park ongedaan te maken. Om de elementen die de verbinding met omliggende wijken verstoren te transformeren: de Gooiseweg en de Flierbosdreef. Om wel te bouwen en te verdichten op passende plekken en huidige bewoners niet te vervangen maar aan te vullen met nieuwe bewoners. Om de huidige voorzieningen te benutten en te verbeteren en nieuwe toe te voegen. Om ruimte en ondersteuning te bieden aan (startende) BIMS ondernemers. Om het onderliggende DNA, het Bijlmer Soundsystem als leidraad te nemen. Om de tuin Gift of Colour door Bloei & Groei een vaste plek te geven. Om meer bomen te planten te zorgen voor een grotere biodiversiteit. Om te zorgen een goede verbinding en heldere routing met omliggende wijken, het Anton de Komplein, de Amsterdamse poort en het station Bijlmer/ ArenA 24/7.
Om zo te komen tot een inclusief en aantrekkelijk park met een eigenheid die alleen in de Bijlmer te vinden is.